چاپ چیست؟

انسان‌ها از همان نسل‌های اولیه، دوست داشتند آنچه در ذهن دارند را جایی ثبت کنند. آن‌ها این کار را با استفاده از اشیاء نوک تیز انجام می‌دادند و سنگ نگاره می‌ساختند. سنگ‌ نگاره‌ها به نوعی اولین شیوه‌ای هستند که بشر برای چاپ استفاده کرد. انسان‌ها از اواسط قرون وسطی متوجه شدند چاپ چیست و چطور می‌توان از آن به عنوان یک صنعت کاربردی استفاده کرد. در این مقاله از مجله ایده گستر به سراغ اطلاعات ابتدایی که باید درباره این صنعت داشته باشید می‌رویم و داستان جذاب این صنعت را بررسی می‌کنیم.

چاپ چیست؟

چاپ که قبل‌تر به عنوان «چهاپ» خوانده و نوشته می‌شد، از واژه مغولی «چاو» گرفته شده و به معنی فشردن سطح بر سطح دیگر است. واژه‌های دیگری مثل طبع، باسمه و تافت نیز در واژه‌نامه به عنوان مترادف‌های چاپ به کار رفته‌اند.

چاپ به معنی تکثیر نقش‌های دو بعدی روی سطوح مختلف است. این نقش‌های دو بعدی، موارد مختلفی مثل تصاویر و نوشته‌ها هستند و روی سطوح گوناگونی مثل کاغذ، پارچه، پلاستیک و حتی چوب و فلز چاپ می‌شوند. اگر دقت کنید، متوجه می‌شوید که «چاپ» در واژه‌نامه گفتاری ما جایگزینی ندارد و به عنوان اسم و فعل به کار می‌رود. البته گاهی اوقات هم از معادل انگلیسی آن به نام «Print» استفاده می‌کنیم. پرینت گرفتن نیز به همین فرایند تکثیر داده‌های دو بعدی روی کاغذ یا سطوح از جنس‌های دیگر اشاره دارد.

بعد از اینکه انسان‌ها کشف کردند چاپ چیست و چطور می‌توان از آن استفاده کرد، متدهای مختلفی برای تکثیر اطلاعات اختراع کردند. آن‌ها دستگاه‌های گوناگونی را برای این کار توسعه دادند. این صنعت هنوز هم جای پیشرفت دارد و احتمالا در سال‌های آینده هم دستگاه‌های جدیدتری برای این کار به بازار عرضه خواهد شد. البته در این مقاله قصد داریم بیشتر در گذشته این صنعت پر تکاپو کنکاش کنیم و به سراغ تاریخچه آن برویم.

قبل از چاپ

تا پیش از اینکه انسان‌ها بدانند چاپ چیست، آثار را به صورت دستی تکثیر می‌کردند. در قرون وسطی در امپراطوری‌های بزرگی چون مصر و ایران و یونان، کاتبانی وجود داشتند که کتاب‌ها را به صورت دست نویس، تکثیر می‌کردند. در آن زمان، برگه‌های کتاب با استفاده از پوست حیوانات ساخته می‌شد و کاتبان با قلم و دوات، متون را دوباره می‌نوشتند و تکثیر می‌کردند. این کار سخت بود و هزینه زیادی هم داشت، به همین دلیل تنها اشراف‌زادگان و ثروتمندان از عهده پرداخت هزینه کتاب و خواندن آن‌ها برمی‌آمدند.

بعد از مدتی، چینی‌ها کاغذ را اختراع کردند و مسلمانان شیوه تولید این محصول را از آن‌ها یاد گرفتند. کاغذ، کم‌کم از سرزمین‌های اسلامی به تمدن‌های دیگر هم منتقل شد و دیگر پاپیروس و پوست حیوانات برای نوشتن کتاب، به کار نرفت.

صنعت چاپ چه زمانی اختراع شد؟

تاریخ نشان می‌دهد چینی‌ها اولین کسانی بودند که فهمیدند چاپ چیست و از آن استفاده کردند. البته اروپایی‌ها، این ادعا را قبول ندارند و اختراع این صنعت را به گوتنبرگ، منصوب می‌کنند که در قسمت بعدی به این ادعا هم می‌پردازیم.

اولین بار، یک کیمیاگر چینی به نام پیشنگ، کاری شبیه به چاپ کنونی انجام داد. او با استفاده از گیاه و چسب، ابزاری به شکل حروف چینی درست کرد. او این ابزار را در کوره پخت تا محکم شود و قابل استفاده باشد. سپس با ترکیب موم، خاکستر و رزین، ماده‌ای شبیه به جوهر ساخت. پیشنگ حروفی که ساخته بود را به این ماده جوهرمانند آغشته کرد و سپس مقداری حرارت داد. در نهایت، آن روی صفحه فشرد تا حروف، روی آن چاپ شود. این فرایند، جد بزرگ صنعت چاپ امروزی محسوب می‌شود.

پیشنگ کم‌کم از وسایل دیگری مثل چوب برای چاپ بهره برد. این مهارت، در سراسر چین گسترش پیدا کرد و مردم توانستند متون ارزشمندی چون پندهای بودا، واژه‌نامه‌ها و کتاب‌های فلسفی را چاپ کنند. آن‌ها کم کم موفق شدند به جای طومارهای بلند از کتاب استفاده کنند.

ورود کره به صنعت چاپ

جالب است بدانید که قبل از اینکه اروپایی‌ها متوجه شوند چاپ چیست و نام گوتنبرگ را به عنوان مخترع این صنعت در نظر بگیرند، کره وزارت چاپ تأسیس کرد! این وزارتخانه مسئول تولید ابزارهایی به شکل حروف بود. این ابزارها با فرایند ریخته‌گری تولید می‌شدند. کره‌ای‌ها بعد از مدتی، هزاران کاراکتر داشتند که می‌توانستند از آن‌ها برای چاپ کتاب استفاده کنند.

نقش مهمی گوتنبرگ در صنعت چاپ چیست؟

حدود ۶۵ سال بعد از کره و ۵۰۰ سال بعد از چین، نام گوتنبرگ وارد تاریخچه چاپ شد. بعضی از مورخ‌ها احتمال می‌دهند مارکوپولو و همراهان او، بعد از سفر به آسیای شرقی و دیدن کتاب‌، ایده چاپ و فرایند آن را به اروپا آوردند و یوهان گوتنبرگ از آن زمان مشغول توسعه دستگاه چاپ شد.

گوتنبرگ اولین کسی بود که دستگاه چاپ متحرک را اختراع کرد. این کار یک گام بزرگ بود و شاید اولین باری بود که چاپ را از یک هنر به صنعت تبدیل کرد. گوتنبرگ در کارگاه خود کاغذ و جوهر روغنی تولید می‌کرد. او همچنین دستگاهی ساخت که امکان پرس کردن جوهر روی کاغذ با شکل‌های مشخص را داشته باشد و آن را به عنوان اولین ماشین چاپ به دنیا معرفی کرد.

گوتنبرگ در ابتدای کار خود می‌توانست روزانه ۳۰۰ تا ۵۰۰ برگه چاپ کند. اولین کتابی که در کارگاه این مرد بزرگ چاپ شد، انجیل مقدس بود که بعدها با نام انجیل گوتنبرگ شناخته شد. کم‌کم دستگاه‌های او اروپا را در نوردید و در کشورهای مختلف اروپا، چاپخانه راه‌اندازی شد.

خود گوتنبرگ هم چاپخانه‌ای با ۴۲ دستگاه در شهر نورنبرگ آلمان تأسیس کرد. او همچنین توانست روش چاپ پیچشی را اختراع کند. گوتنبرگ با الهام از مردم آسیای شرقی و خلاقیت خودش، کارهای دیگری مثل توسعه روش چاپ بلوکی، ساخت کاغذ در تیراژ بالا، منگنه و قالب‌بندی کتاب‌های قطور و ساخت مرکب هم انجام داد.

اولین ورود صنعت چاپ به ایران

بسیاری از افراد تصور می‌کنند اولین ورود صنعت چاپ به ایران، چاپخانه سنگی بود که در سال ۱۲۴۰ توسط میرزا صالح شیرازی در تبریز راه‌اندازی شد. اما بیایید بررسی کنیم در ایران قدیمی‌ترین آثار چاپ چیست. اولین بار یهودیان فارسی زبان، به سراغ چاپ رفتند. اولین کتاب‌های فارسی زبان، ۲۰۰ سال بعد از اختراع این فرایند در چین، منتشر شده است. قدیمی‌ترین کتابی که در ایران چاپ شده، ۵۷۲ صفحه دارد و توسط کشیش اصفهانی به نام زبور داوود در سال ۱۶۳۹ میلادی چاپ شده است. این کتاب به خط و زبان ارمنی نوشته شده است.

در زمان ولیعهدی عباس میرزا در دوران قاجار، صنعت چاپ اروپا وارد ایران هم شد. اولین چاپخانه ایران، در سال ۱۲۳۳ قمری در شهر تبریز راه‌اندازی شد. کتاب فتح نامه درباره جنگ‌های ایران و روسیه به قلم قائم مقام فراهانی، اولین کتابی بود که در این چاپخانه چاپ شد. بعد از آن، ایرانی‌ها هم درک کردند چاپ چیست و کم کم به چاپ نشریات، کتاب‌ها و نامه‌ها روی آوردند.

میرزا زین العابدین تبریزی، دومین چاپخانه ایران را در تهران راه‌اندازی کرد. این مجموعه در زمان فتحعلی شاه قاجار راه‌اندازی شد و از روش چاپ سربی استفاده می‌کرد. چندی بعد، اولین دستگاه چاپ سنگی وارد تبریز شد و برای اولین بار در ایران، قرآن را به روش سنگی چاپ کرد. متد سنگی، هزینه کم‌تری نسبت به روش سربی داشت. به همین دلیل به مدت ۵۰ سال، چاپ سربی متوقف شد. بعدها ناصرالدین شاه دستور استفاده دوباره از این متد را صادر کرد.

بعد از راه‌اندازی مدارس دارالفنون، دانش آموزان به کتاب‌های درسی نیاز داشتند و ایرانی‌ها نیز به خوبی می‌دانستند چاپ چیست و چطور می‌توانند از آن استفاده کنند. بنابراین کارگاهی برای چاپ کتاب‌های درسی در مدرسه تهران تأسیس کردند. این چاپخانه دولتی بود و در زمینه چاپ کتاب و روزنامه و نشریه فعالیت می‌کرد.

کلام آخر

انقلاب صنعتی در اروپا و دوران مشروطه در ایران، صنعت چاپ را رونق دادند. مردم ایران، بعد از مشروطه دوست داشتند اخبار و نشریه‌های سیاسی را بخوانند. به همین دلیل کم‌کم دفترهای روزنامه راه‌اندازی شد. این صنعت به مرور زمان، به بازاریابی هم راه پیدا کرد و بسیاری از کارخانه‌ها و برندهای بزرگ، تبلیغاتشان را چاپ می‌کردند تا بین مردم منتشر شود.

در سال‌های اخیر، روند پیشرفت صنعت چاپ آهسته و پیوسته بوده است و تغییرات چشم‌گیری در تاریخچه آن ایجاد نشده. اکنون تمام مردم می‌دانند چاپ چیست و از این صنعت برای کارهای مختلف استفاده می‌کنند.